Çölyak hastalığı veya glüten enteropatisi, bağırsaklardaki besin emilimine yardımcı villus denilen yapıların bozulmasına ve bundan ötürü besin emiliminin kısıtlandığı ve ince bağırsakta hasara yol açabilen sindirim sistemi rahatsızlığıdır. Vücudun kendi bağışıklık sistemine zarar vermesinden ötürü çölyak hastalığı otoimmün sistem rahatsızlığı olarak düşünülmektedir. Aynı zamanda besinlerin emilimi ile ilgili sorunlar ortaya çıktığından sindirim sistemi rahatsızlığı olarak da görülebilmektedir.
Çölyak hastalığı genetik bir rahatsızlıktır. Kalıtım etkilerinin söz konusu olduğu bu hastalıkta çocuk doğumu, cerrahi operasyon, viral enfeksiyon, hamilelik veya duygusal stres gibi durumlarda rahatsızlığın tetiklendiği görülebilmektedir. Çölyak hastalığı kimi zaman çocukluk döneminde, ergenlikte veya orta yaş grubunda ortaya çıkabilmektedir. Yaşamın herhangi bir bölümünde ortaya çıkabilen bu hastalığın tek tedavisi olan beslenme biçiminin mutlaka değiştirilmesi gerekmektedir.
Çölyak Hastalığı Nedir?
Çölyak hastalığı, buğday, arpa ve çavdar gibi besinlerde bulunan glüten adlı proteine karşı duyulan hassasiyet ile ortaya çıkan bir rahatsızlıktır. Her yaşta görülebilen bu hastalık bağışıklık sistemi rahatsızlığı olarak tanımlanmaktadır. Hastalığın ortaya çıkmasında genetik unsurlar büyük önem teşkil eder bir bakıma özellikle ailesinde çölyak hastalığı öyküsü bulunan bireylerde görülme olasılığı yüksektir.
Gluten enteropatisi olarak da bilinen çölyak hastalığı, sindirilmiş gıdalardaki besin maddelerinin bağırsaktaki emiliminin bozulmasına yol açmaktadır. Çölyak hastalığı bulunan kişiler; buğday, arpa, çavdar, yulaf gibi besinlerin içerisinde bulunan ‘gluten’ e karşı hassasiyet göstermektedir. Aynı zamanda bir ince bağırsak hastalığı olan çölyak hastalığında, ince bağırsağın içindeki besin emiliminden sorumlu villus yapıları zarar görmektedir. Bağırsak mukozasındaki değişiklikler besin maddelerinin sindirilmesini ve emilimini olumsuz etkilemektedir.
Dünyada yaygın olarak gözlenen genetik hastalıklardan biri olan rahatsızlığın tanısı konulduktan sonra tek tedavi yöntemi glütensiz bir beslenme düzenine sahip olmaktır. Çölyak hastaları glütensiz beslenme düzenine geçtiklerinde bağırsaklar kendisini onarır ve hastalığın belirtileri gözlenmez. Tekrar glutenli gıdaların tüketilmesi hastalığın bulgularının ortaya çıkmasına neden olur. Gluten içeren gıdalardan ömür boyu uzak durmak gerekmektedir.
Çölyak hastalığı farklı belirtiler ile kendisini gösterebilmektedir. Bazı durumlarda belirgin semptomlar izlense de bazı durumlarda belirtiler çok hafif olabilmektedir. Bu nedenle hastalık birkaç farklı kategoriye ayrılmaktadır. Çölyak hastalığının çeşitleri; klasik çölyak, atipik çölyak, sessiz çölyak ve potansiyel çölyak olarak belirtilebilir. Çölyak hastalığı genetik olarak bu rahatsızlığa yatkın bireylerde görülmektedir. Çölyak hastalığının ilk belirtileri ise genellikle sindirim sisteminde meydana gelen değişiklikler olarak kendini göstermektedir.
Çölyak Hastalığının Nedenleri Nelerdir?
Çölyak hastalığına neden olan spesifik unsur henüz tespit edilememiştir. Ağırlıklı olarak çölyak hastalığına genetik unsurların etki ettiği bilinmekle beraber genetik yatkınlık ve çevresel etkenlerin birleşmesi ile tetiklendiği düşünülmektedir. Çölyak hastalarının yakın akrabalarında da hastalığın görülme sıklığı daha fazla olmaktadır.
Hastanın yediği besinler içerisinde glüten olmadığı sürece bulgu veya herhangi bir belirti vermeyen hastalıkta beslenme düzeni büyük önem teşkil etmektedir. Özellikle beslenmelerinde ağırlıklı olarak buğday ve diğer glüten içerikli tahılları tüketen toplumlarda çölyak hastalığı daha sık görülmektedir. Glütene maruz kalma süresi ile vücudun bağışıklık yanıtı vermesi ve hastalığın ortaya çıkma süresi doğru orantılıdır.
Çölyak Hastalığının Belirtileri Nelerdir?
Çölyak hastalığının belirtileri her hastada aynı biçimde gözlenmemektedir. Hastalığın belirtileri çocukluk çağında olduğu kadar yetişkinlik döneminde de ortaya çıkabilmektedir. Glutenin kişinin hangi yaş döneminde beslenme düzenine girdiği ve ne kadar tüketildiği önem teşkil etmektedir. Çölyak hastaları glüten ağırlıklı beslendiklerinde bazı önemli belirtiler ortaya çıkmaktadır.
Bazı durumlarda deri problemleri gibi bağırsak fonksiyonuyla doğrudan ilişkili olmayan belirtilerde ortaya çıkabilmektedir. Hastalığın yaygın olmayan belirtileri olduğunda tanı konulma süreci de gecikebilmektedir.
Çölyak hastalığının yaygın olarak görülen belirtilerine şu şekilde değinebiliriz;
- Karın şişkinliği, kansızlık,
- Kusma
- Kas zayıflığı
- İshal
- Kabızlık
- Kilo azlığı, iştahsızlık
- Eklem ve kemik ağrıları
- Kaşıntılı cilt döküntüleri
- Depresyon
- Davranış değişiklikleri
- Adet düzensizliği
- Kötü kokulu dışkı
- Tuvalet ihtiyacının artması
- Diş minesi sorunları
- Ağız içerisinde ortaya çıkan aftlar
- K vitamini eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkan kanama
- A vitamini eksikliğine bağlı olarak gelişen gece körlüğü
- Dışkının yağlı ve daha çok donuk görünümde olması ve rutinden çok daha sık tuvalet ihtiyacı duyulması çölyak hastalığının en önemli belirtileri arasında görülmektedir.
- Klasik çölyak rahatsızlığında belirtiler genellikle sindirim sistemi ile ilişkili olmaktadır ve daha çok 6-24. aylarda ek gıda alımına bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
Çölyak hastalığının çocuklar üzerindeki belirtilerine ise şu şekilde değinebiliriz;
- Kronik ishal, kabızlık
- Kusma, karında şişlik
- Gelişme geriliği, iştahsızlık
- Akranlarından daha kısa ve zayıf olma
- Sinirlilik
- Ergenlikte gecikme
- Dikkat eksikliği, öğrenme güçlüğü
- Öne doğru çıkıntılı karın, sertleşmiş kaslar.
Çölyak Hastalığının Tanı ve Tedavi Yöntemleri Nelerdir?
Çölyak hastalığının kesin tanısı ancak uzman bir gastroenterolog tarafından yapılacak kan tahlilleri ve ince bağırsak biyopsisi ile mümkün olabilmektedir. Yaşam boyu devam eden ve kişinin beslenme alışkanlıklarını kalıcı olarak değiştirmek zorunda olduğu bir hastalık olduğundan doğru tanı konulması oldukça önemli olmaktadır. Özellikle klasik olmayan ve sindirim sistemi ile ilgili net belirtiler vermeyen vakalarda bağırsak biyopsisi önemli bir seçeneğe dönüşmektedir.
Çocuklarda çölyak tanısı koymak yetişkinlere oranla daha kolay olmaktadır. Nedeni olmayan karın ağrısı, deri döküntüsü, alerji, inatçı kusma ve tedavi edilmesine karşılık düzelmeyen kansızlık ve gelişme geriliği gibi belirtiler tanı konulmasına yardımcı olmaktadır. Bununla beraber yetişkin hastalarda tanı konulması bu kadar kolay olmayabilir. Çölyak hastalığının teşhisinde serolojik testler ve ince bağırsak biyopsisi önem teşkil etmektedir.
Çölyak hastalığının tek tedavi yöntemi kişinin ömrü boyunca buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi glüten içeren gıdalardan uzak bir beslenme düzeni geliştirmesidir. Tek etkin tedavi yöntemi bu olarak kabul edildiğinden yaşam boyu sürdürülmesi gerekmektedir. Glutensiz bir diyete başlanılması akabinde 24 saat içerisinde klinik bulgularda düzelme görülmektedir.
Gluten içeren bazı besinlere şu şekilde değinebiliriz;
- Kek ve pasta ürünleri
- Hamur ürünleri, ekmek, simit, lavaş, pide vb.
- İşlenmiş et, cips ve patates kızartması
- Kuruyemişler
- Malt içeren yiyecek ve içecekler
- Makarna, kuskus ve bulgur vb. besinler
- Salata sosları
- Boza ve mayalı tüm içecekler
- İçerisinde glüten bulunan ketçap, mayonez, dondurma vb. yiyecekler
- Gluten içeren çikolata ve sakızlar
Bununla birlikte çölyak hastalarının güvenle yiyebilecekleri besinlere şu şekilde değinebiliriz;
- Tüm sebzeler, tüm meyveler
- Tüm bakliyatlar, tüm katkısız sıvı ve katı yağlar
- Mısır, pirinç ve patates
- Yumurta, bal, reçel, zeytin
- Karabuğday unu
- Et, balık, tavuk (Unla kızartılmış bir yağda işleme tabi tutulmadıkları taktirde tüketilebilirler.)
- Una batırılmamış konserve çeşitleri
- Meyve suları, kahve, siyah çay ve bitki çayları
- Baharatlar
- Tüm şeker çeşitleri (pudra, toz şeker, kahverengi şeker)
Çölyak Hastalığı Nasıl Önlenir?
Çölyak hastalığının belirtileri glüten kullanımı ile birlikte ortaya çıktığından hastalığın önlenebilmesi yalnızca glütensiz beslenme ile mümkün olabilmektedir. Genetik açıdan hastalığa yatkınlığı olan kişiler çölyak tanısı almış olsalar dahi glütensiz bir diyetle hastalığın gelişmesini önleyebilmektedirler.